نقد مستند «دارکوب روسی»؛ مستندی غافلگیرانه از فاجعه چرنوبیل

مستند «دارکوب روسی»، برنده شایسته‌ی جایزه بخش مستند سینمای جهان به انتخاب هیئت‌داوران جشنواره فیلم ساندنس، فیلم پیچیده‌ای در مورد چرنوبیل است که تماشایش غافلگیرکننده و لذت‌بخش است. نماهای اولین فیلم «چاد گارسیا» دائماً بین تاریخ اوکراین،روسیه و شوروی، شخصیت یک هنرمند غیرعادی، گزارش وقایع سیاسی کنونی و یک تئوری توطئه شوکه کننده و البته محتمل در مورد انفجار فاجعه‌بار راکتور اتمی چرنوبیل در سال ۱۹۸۶ تغییر پیدا می‌کند. ساخته او در مناطق مختلف به اکران درخواهد آمد و پخش تلویزیونی و کرایه آن (از طریق مراکز کرایه فیلم) نیز به‌احتمال‌زیاد، در استقبال از آن تأثیر خواهد داشت.

هیچ مستند دیگری در مورد یک فاجعه اتمی را نمی‌توان یافت که شخصیت نقش اول دل‌نشین‌تری از «فدور الکساندروویچ» داشته باشد، او هنرمندی جوان با ظاهری ژولیده است که تبارش به هنرمندان خلاق اوکراینی می‌رسد. فدور شخصیتی سربه‌هوا است و در عین سربه‌هوایی‌اش، شور و اشتیاقی معصومانه دارد و نیازی نیست موهای ژولیده‌اش را به‌حساب بیاوریم تا بتوانیم بگوییم انگار او همان ابله مقدس رمان «ابله» داستایوفسکی است. «آرتم ریژیکوف» که تصویربردار فیلم و همکار فدور است و خودش هم در نماهای زیادی از فیلم حضور می‌گوید ظاهر نامتعارف فدور نباید باعث شود او «خیالاتی» و «ابله» تصور شود. فدور در چرنوبیل بزرگ شده و پس از انفجار از والدینش جدا و به یک یتیم‌خانه فرستاده شده بود، او شدیداً مشتاق دانستن علل مرموز و عواقب ادامه‌دار فاجعه‌ای است که تشعشعات ناشی از آن در استخوان‌هایش وجود دارند.

توجه او به یکی از ساخته‌های کمتر شناخته‌شده‌ی دوران شوروی که در همان منطقه چرنوبیل وجود دارد، هم جلب شده است: «دوگا» آنتن فرستنده رادیویی غول‌پیکری به شکل یک دیوار است که از خود صدایی «تق‌تق»مانند را با سرعت فراوان به اطراف ساطع می‌کرد و ظاهراً برای ایجاد اخلال در ارتباطات دولت‌های غربی طراحی شده بود. بعد از فاجعه اتمی، فرستنده دوگا نیز مانند دیگر مناطق شدیداً آلوده شده اطراف نیروگاه، تخلیه و متروکه شده بود.

الکساندروویچ این سؤال را می‌پرسد که آیا ممکن است سرنوشت این دو پروژه شکست‌خورده و پرهزینه شوروی، بیشتر از این با هم در ارتباط باشند؟ او با مقامات رده‌بالای شوروی سابق، دانشمندان، مورخان و افراد دیگر مصاحبه می‌کند، بعضی از آن‌ها چندان پذیرای مصاحبه کردن نیستند فدور با دوربین مخفی پای صحبت آن‌ها می‌نشیند، پس‌ازاین مصاحبه‌ها او به احتمالی شوکه کننده و عجیب می‌رسد: ممکن است انفجار نیروگاه به دستور یک مقام رده‌بالا از مسکو (که دیگر در قید حیات نیست) انجام شده باشد تا سرپوشی بر چیزی بزرگ‌تر باشد. دو دهه از زمان شروع پروژه دوگا گذشته بود، هشت میلیارد روبل صرف ساخت آن شده بود که این رقم دو برابر کل هزینه‌ی ساخت نیروگاه بود و بااین‌حال گزارش‌ها حاکی از آن بودند که دوگا به‌زودی به‌عنوان یک شکست محض، با رسوایی مواجه خواهد شد. این موضوع قطعاً باعث جلب‌توجه می‌شد. آیا می‌توان احتمال داد که شاید یک بوروکرات قدرتمند باعث مرگ و مسمومیت هزاران نفر شده باشد تا خودش را نجات دهد؟

الکساندروویچ با در نظر گرفتن ظلم و ستم‌هایی که اوکراینی‌ها و اجدادش مخصوصاً در دوران استالین با آن مواجه بودند، به این نتیجه می‌رسد که چنین احتمالی دور از ذهن نیست و کاملاً ممکن است. بعضی از مقامات سالمند شوروی سابق که او با آن‌ها مصاحبه می‌کند هنوز هم به خطوط قرمز حزب وفادار هستند (یکی از آن‌ها اصرار دارد که غیرممکن است استالین که در دوره‌ای دانشجوی الهیات بوده، دست به هرگونه جنایت حقوق بشری بزند)؛ این سؤال مطرح است که وقتی آن‌ها ربع قرن بعد از فروپاشی شوروی هنوز هم اعتقاد راسخ به این سیستم متعصب و پارانویید دارند، چه کسی می‌تواند حدس بزند که در زمان حکمرانی شوروی چه‌کارهایی که از دستشان برنمی‌آمده؟

در همین حال در زمان کنونی فیلم، شهر «کیف» صحنه تظاهرات فراوانی است که از نزاع بین نیروهای حامی دموکراسی و اتحادیه اروپا و تمایل روزافزون رئیس‌جمهور یانوکوویچ به‌سوی فدراسیون روسیه، نشأت می‌گیرد. سرکوب خشن تظاهرکنندگان را می‌توان احضار روح شوروی و بازگشت خفقان استالینیستی دانست. الکساندروویچ که به اندازه کافی به خاطر فعالیت‌های سیاسی‌اش برای خانواده خود احساس خطر و نگرانی دارد، به این فکر می‌افتد که شاید تحقیقاتش در مورد چرنوبیل و دوگا ممکن است خطر بیشتری برایش در پی داشته باشد.

مستند «دارکوب روسی» که با ظرافت هرچه‌تمام‌تر حجم فراوانی از تاریخ، اخبار فوری، وقایع احساسی شخصی، فرهنگ و شرایط زمینه‌ای را در مدت‌زمانی محدود به نمایش درمی‌آورد، فیلمی است که شدیداً ابتکار عمل را در دست دارد، حتی می‌توان آن را به خاطر طرح هم‌زمان چندین مسئله شوکه‌کننده، باثبات و چندوجهی دانست. تدوین فیلم تأثیر زیادی در این مسئله دارد که توسط «گارسیا و دوین تنچوم» تحت نظارت پیشکسوت عرصه مستند «آلن برلاینر» انجام شده است.