نقد مستند «آسوده بخواب کوروش»؛ واکاوی یک تصمیم ننگ‌آور

به عنوان یک دانشجوی ساده، سال‌ها با این پرسش درگیر بوده‌ام که چطور در زمانی کمتر از نیم قرن پیش و به سادگی هرچه تمام‌تر، منطقه‌ای از خاک کشورمان جدا شده که امروز برای خودش یک مملکت مستقل محسوب می‌شود؟ وقتی با اطرافیان در این مورد صحبت می‌کردم، در کمال تعجب می‌دیدم که بخش عمده‌ای از مردم کلا اطلاعی از این اتفاق تلخ دوران پهلوی دوم ندارند و مابقی هم، مثل من، فقط چیزهایی به گوششان خورده و کمتر کسی از جزئیات و کم‌وکیف ماجرا باخبر است.

ضرورت پرداختن به موضوع جدایی بحرین، زمانی بیشتر به چشم می‌آید که مثلا قرارداد ترکمانچای امروزه در ایران به نقل محافل و ضرب‌المثلی همه‌گیر تبدیل شده، اما در مورد موضوع بحرین که می‌تواند در تکون هویت ملی هر ایرانی اهمیتی غیر قابل انکار داشته باشد، طی سال‌های اخیر سکوت کر کننده‌ای بر فضای رسانه‌ای ایران حاکم بوده است. علی فراهانی در نخستین اثر مستند بلند خود، به سراغ این موضوع بسیار مهم رفته و اثری شکیل و خوش‌ساخت را تولید کرده که با نگاهی موشکافانه و دقیق مسئله جدایی بحرین از خاک ایران در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی را مورد واکاوی قرار می‌دهد.

«آسوده بخواب کوروش» مستندی ۷۹ دقیقه‌ای است که عنوانش را به نحوی کنایه‌آمیز از شعار معروف محمدرضا پهلوی گرفته، و با بهره‌گیری از دقت نظر فیلمساز و اکتفا نکردن به آرشیوهای سازمانی، بر تصمیمات شاه ایران در بخش سیاست خارجی (و به طور خاص وقایع مربوط به مالکیت بحرین و جزایر سه‌گانه) متمرکز است. مخاطب شناسی اثر از نقاط قوت آن به شمار می‌رود؛ به طوری که مستندساز که به قول خودش مخاطب خاکستری و بی‌طرف را مورد نظر قرار داده، با پیشفرض گرفتن یک سطع معقول از اطلاعات و بینش تاریخی – سیاسی برای مخاطب، از این‌که بیننده را با بمباران اطلاعات و انبوهی از نام‌ها، مناصب و تاریخ‌ها آزار بدهد، پرهیز کرده و سعی می‌کند تا جایی که ممکن است با اطلاعات اضافی، نه ذهن بیننده را مشوش کند و نه وقت خودش را هدر بدهد.

به لحاظ فنی، موسیقی و انیمیشن نقاط قوت مهم «آسوده بخواب کوروش» محسوب می‌شوند که استفاده بجا از این عناصر، رنگ و بوی خاصی به اثر بخشیده. مستندساز از یک طرف با انتخاب موسیقی بجا و متناسب با محتوا، ضرباهنگ روایتش را دلنشین کرده و از سوی دیگر، با توجه به برهه تاریخی مورد بحث و موجود بودن اسناد تصویری متنوع از دهه‌های چهل و پنجاه، تصمیم گرفته بجای تلاش برای بازسازی دراماتیک موقعیت‌ها که این‌روزها در فضای مستندسازی ایران مد است، در موارد مربوط به بحرین که ضعف آرشیو تصویری ممکن است دست و پاگیر شود، از انیمیشن استفاده کرده. البته تصاویر کارتونی موجود در مستند کمی کودکانه به نظر می‌رسند و ظاهرا مستندساز به اندازه کافی برای انتخابشان وسواس و دقت به خرج نداده؛ اما تکنیک مورد استفاده به طور کلی روی اثر نشسته و تنوع بصری به درد بخوری را به بیننده هدیه می‌کند.

دیگر نقطه قوت اثر، ترکیب تیم مصاحبه‌شوندگان آن است. فراهانی برای گفتگوهایش تصمیمات هوشمندانه‌ای گرفته و (بجز یک نفر) به سراغ صاحب‌نظرانی از رشته‌های مرتبط رفته که چهره‌های متفاوتی به شمار می‌روند. مورخ، استاد جغرافیای سیاسی، تاریخ پژوه، دیپلمات، استاد حقوق بین‌الملل، فعال سیاسی و نماینده مجلس در دوره پهلوی عنوان‌هایی هستند که کاملا به موضوع مستند مرتبط می‌نمایند.

چهره‌های انتخاب شده در هر یک از این حوزه‌ها هم، نه‌تنها از سنخ گروه شناخته شده‌ای که در اکثر مستندهای تاریخی پای ثابت کار به شمار می‌روند، نیستند، بلکه به لحاظ ظاهری، نوع پوشش و شکل سخن گفتن ویژگی‌هایی دارند که برچسب حکومتی بودن یا تندروی را از ایشان مبرا می‌کند. ورود موقر هر یک از مصاحبه شوندگانی که در ابتدا خودشان را معرفی می‌کنند، همراه با تدوین مناسب گفتگوها فضای کلی «آسوده بخواب کوروش» را برای مخاطب قابل اعتماد کرده. البته ارائه نهایی گفتگوها بالاخص در صداگذاری اشکالات مختصری دارد که برای نخستین کار یک مستندساز طبیعی و قابل چشم‌پوشی است.

به لحاظ محتوایی، مهم‌ترین قوت مستند در این است که از قرائت رسمی و رایج در بازنمایی شخصیت شاه پیروی نمی‌کند. مستندساز به هیچ وجه به دنبال آن نیست که از شاه چهره‌ای متزلزل و بی‌اراده نشان دهد و جدایی بحرین را حاصل بی‌کفایتی او معرفی کند؛ بلکه برعکس، پا را از روایت‌های مرسوم فراتر می‌گذارد و ضمن تاکید بر قدرت شاه در جریان جنگ ویتنام، ساکت کردن غائله آذربایجان، وقایع مربوط به اروند و چند واقعه تاریخی دیگر، جدایی بحرین را حاصل منفعت طلبی آگاهانه دربار و خیانت شخص شاه معرفی می‌کند.

ضعف بزرگ مستند هم البته در همین مقطع خودنمایی می‌کند؛ جایی که نقش اشخاص و جناح‌های مختلف در وقایع مربوط به بحرین مسکوت گذاشته شده و همه چیز به خیانت یک نفر (شاه) و البته توطئه همیشگی انگلیس فروکاسته می‌شود. این درحالی است که بالطبع شاه هم مشاورانی داشته که مستندساز تمایلی به تلاش در معرفی کسانی که به این ننگ ملی دامن زده‌اند، ندارد.

از سوی دیگر، مستند با بی‌تعهدی و سهل‌انگاری از کنار این موضوع که چطور گروه‌های مختلف انقلابی، اعم از ملیون و مذهبیون، نسبت به مسئله بحرین سکوت کردند و شاه را به قدر کافی در مورد این تصمیم تاریخی ننگ‌آور تحت فشار نگذاشتند، عبور می‌کند. بالطبع مخاطب آگاه درک می‌کند که اخذ چنین تصمیمی در تعطیلات عید توجیه مناسبی برای سکوت گروه‌های اپوزوسیون سلطنت نیست؛ اما «آسوده بخواب کوروش» در این باره تحلیل روشنی به دست نمی‌دهد.

اثر علی فراهانی در فرم هم اشکالاتی را متوجه خودش می‌بیند. لزوم دو روایت مختلف، که عملا هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند، همچنان تا پایان اثر محل سوال باقی می‌ماند. پایان‌بندی مستند هم با تصاویری از بحرین امروز بی‌طرفی مستندساز را با تردیدهای جدی مواجه می‌کند. مراجعه اثر به اسناد مکتوب (بجز یک مورد ارجاع به خاطرات اسدالله علم) ضعیف‌تر از حد انتظار است و مستدل بودن کار را تا حدودی تحت‌الشعاع زیبایی‌های بصری و آرشیوهای غنی ویدئویی آن قرار می‌گیرد. با این همه، می‌توان «آسوده بخواب کوروش» را مستند سرحال و خوبی دانست که به موضوعی بسیار مهم می‌پردازد و صد البته که مانند هر اثر دیگری محدودیت‌های خاص خودش را هم دارد.