نقد مستند «خانه‌ام کجاست؟»؛ برسد به دست مسئولین ذیربط

مستندهای موسوم به اکتشافی، آثاری هستند که در آن‌ها، مستندساز با سبک و سیاق یک کارآگاه باتجربه، بی‌پروا به دل نهادهای قدرت می‌زند و کار چنین مستندهایی به یک پروسه جنایی شبیه است. مستندسازی اکتشافی که در سطح بین‌المللی مایکل مور را به عنوان سردمدار آن می‌شناسند، معمولا از روش‌هایی مانند استفاده از دوربین مخفی، ضبط یواشکی صدا، جستجو در اسناد برای روکردن سند فساد سازماندهی شده و… بهره می‌برد.

ماجرای محمد حسن یادگاری و مستند اکتشافی جدیدش به نام «خانه‌ام کجاست؟» اما، قدری متفاوت است. نگاهی کلی به آثار قبلی یادگاری که علوم اجتماعی و ارتباطات خوانده، نشان می‌دهد او فردی دغدغه‌مند در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی است که به لحاظ روایت، پرداخت موضوع و رسیدن به یک فرم مناسب از چیره‌دستی و قدرت هنری قابل قبولی بهره می‌برد. در مورد سبک کاری یادگاری در «خانه‌ام کجاست؟»، می‌توان گفت که او یک موضوع اجتماعی بسیار فراگیر را به شیوه اکتشافی مورد بررسی قرار داده و سعی دارد یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی جامعه امروز ایران را ریشه‌یابی کند.

محمد حسن یادگاری پیشتر با مستندهایی مانند «بهت میاد» (با محوریت نقد آرایش، مد، پوشش، سبک زندگی زنان و…)، «به وقت مادری» (با موضوع فرزندآوری و دغدغه‌ها و مشکلات والدین در مسیر تصمیم‌گیری برای صاحب فرزند شدن) و «داوطلبین عزیز» (درباره مسئله کنکور، شرایط آموزشگاه‌های آزاد و مافیای سودجو در این عرصه) نشان داده بود دغدغه‌اش این نیست که با پرداختن به موضوعات ملتهب و جنجالی اسم در کند، بلکه بیشتر مایل است به مسائل اجتماعی و فرهنگی در سطح عمومی بپردازد تا شاید بتواند دردی از جامعه دوا کند.

او این بار هم دست روی نکته‌ای گذاشته که یک بحران فراگیر و نابسامانی جمعی در جامعه ایران محسوب می‌شود. «خانه‌ام کجاست؟» از آن دست مستندهایی نیست که ژست نقد اجتماعی به خود بگیرد، پز شجاعت بدهد و با نمایش چهارتا آدم خاص، تکرار چند خط حرف تکراری و اخذ مواضعی با چاشنی بندبازی حوالی خطوط قرمز، برای خودش اعتبار بخرد و به شهرت بدست آمده از این طریق مباهات کند.

«خانه‌ام کجاست؟» به یک مسئله مهم و تامل برانگیز می‌پردازد که زندگی تک‌تک مردم ایران به آن گره خورده: مسکن. این موضوع مهم اجتماعی که به نوعی با شئون مختلف فرهنگی و اقتصادی دیگر مرتبط است و می‌تواند بر موضوعات مختلف و متنوعی در حوزه فرهنگ، از ازدواج گرفته تا تحصیل و مهاجرت، تاثیر بگذارد، در نگاه «خانه‌ام کجاست؟» یک بی‌عدالتی ریشه‌دار تلقی می‌شود که یادگاری از آن به «افسارگسیختگی در بازار مسکن» تعبیر می‌کند. نقدی که به این افسارگسیختگی و بی‌دروپیکر بودن مسکن در ایران وارد است، در فرآیند اکتشافی «خانه‌ام کجاست؟» در سه جهت پیگیری می‌شود که عبارتند از ریشه فرهنگی – تاریخی، رواج دلالی یا سوء استفاده‌های شخصی و خلاء قانونی.

تحلیل روشن «خانه‌ام کجاست؟» در نقد وضعیت مسکن به اصل ۳۱ قانون اساسی (ارائه حق مسکن به هر فرد و خانواده ایرانی) بازمی‌گردد؛ اصلی که مستند با آن آغاز می‌شود و با ارجاع به آن هم پایان می‌یابد، و این رویکرد حاکی از انسجام اثر است. به طور کلی، نگاه فیلمساز در بازنمایی معضل مسکن در جامعه امروز ایران را می‌توانیم به این ایده فروبکاهیم که مسکن به عنوان یک نیاز اساسی و فراگیر که حق هر ایرانی است، امروزه و در نتیجه سیاست‌های غلط حاکمیت، به یک کالای سرمایه‌ای تبدیل شده و از این رهگذر سودهای کلانی برای سوداگران به دنبال داشته است.

مستندساز با نقد سوداگران، پروژه افشاگرانه خود را آغاز می‌کند و بدین ترتیب گروه با روش‌های مختلف و در پوشش دلالان وارد بنگاه‌های معاملاتی مسکن می‌شوند و نشان می‌دهند که مشاور املاک بودن در واقع ارتباط خاصی با آن هزینه یک درصدی مشاوره ندارد، بلکه به نوعی پوشش سایر زدوبندها و سوداگری‌های افراد سودجو در حوزه مسکن است.

فیلمساز از این‌جا فرصت می‌یابد تا رویکرد دلالان را در برابر مردم عادی و شهروندان طبقات متوسط و پایین جامعه قرار دهد؛ کسانی که در پنج منطقه تهران با آن‌ها مصاحبه ضبط می‌شود و تقابلشان با نظام سرمایه‌داری حاکم بر شمال شهر که مستندساز با پیگیری و جدیتش نمونه‌های آن را به تصویر کشیده، یک دوقطبی واقعی را به مخاطب نشان می‌دهد؛ دوقطبی فقیر و غنی یا بالاشهری و پایین‌شهری که موضوع مناسبی برای اظهارنظر تحلیل‌گران به شمار می‌رود. مصاحبه‌های افراد مختلف، از مسئولین گرفته تا اساتید دانشگاه و کارشناسان مسکن، فرضیه‌های مستندساز را تایید می‌کنند و اثر با ریتم مناسبی به نکته اصلی خود می‌رسد.

مهم‌ترین تفاوت مستند «خانه‌ام کجاست؟» با سایر آثار شبیه خودش در این ویژگی نهفته است که این مستند صرفا به دنبال نقد نیست؛ بلکه با صراحت، راهکار مناسب را هم ارائه می‌کند. مستندساز که آگاهی و مطلع بودن خودش هم در مستند هویداست، موفق می‌شود، با ظرافتی مثال زدنی از خلال محتوایی که در اختیار داشته و نظرات کارشناسان، راه حل مشکل مسکن را بیابد و آن را با بیانی شیوا مطرح کند.

اصلاح قانون اساسی در حوزه مسکن، مالیات بستن به خانه‌های خالی و از همه مهم‌تر نظارت دقیق‌تر به مشاورین املاک و ساماندهی بنگاه‌های معاملاتی، راهکاری است که مستندساز آن را با همکاری مردم و صاحبنظران استنتاج کرده و حالا باید به دست مسئولین برساند؛ جایی که یا مستندساز کم‌کاری کرده و یا (به احتمال بیشتر) هیچ مسئول مشغول به کاری افتخار نداده تا در مورد این وضعیت رها شده پاسخگو باشد. بدین ترتیب، یکی از حفره‌های بزرگ مستند «خانه‌ام کجاست؟» این است که نمی‌تواند هیچ مسئول یا نماینده مجلسی را به حرف بگیرد تا مشخص شود اصلا عزمی برای اصلاح وضع موجود در کار هست یا نه؟ و احیانا اگر چنین عزمی وجود دارد، مسئولین مربوطه چه وعده‌هایی برای نجات کشور از سونامی مسکن می‌دهند؟

از دیگر نقاط قوت «خانه‌ام کجاست؟» می‌توان به ارائه باسلیقه اطلاعات اینفوگرافیک و استفاده از تایم‌لپس‌های چشم‌نواز از محیط شهری که تناسب خوبی هم با موضوع مستند دارند، اشاره کرد. در کنار این‌ها اما، مستند به لحاظ تدوین مصاحبه‌هایش کمی لنگ می‌زند؛ به طوری که در دو سه برهه زمانی، طولانی شدن مصاحبه‌ها و بی‌مورد بودن برخی صحبت‌های مطرح شده کاملا مشهود است.

بدترین نمونه این کشدار شدن بی‌مورد در اوایل اثر خودنمایی می‌کند؛ جایی که مستندساز ظاهرا با هدف نشان دادن بی‌طرفی خودش، به سراغ یک مشاور املاک می‌رود و تحلیل‌های سطحی و حرف‌های کوچه‌بازاری او را با آب و تاب پوشش می‌دهد. همین برش از مستند می‌تواند گروهی از مخاطبان را از ادامه تماشای اثر منصرف کند؛ چرا که مدعیات مطرح شده در این بخش در مقابل رویکرد کلی مستند بسیار ساده و بی‌فایده می‌نماید. به عنوان مثال فرد مذکور کلیشه «همه اصناف خوب و بد دارند» را تکرار می‌کند و استدلال بی‌مایه‌ای می‌آورد که دریافتی‌های مشاورین املاک هم، از آن‌جایی که درصدی محاسبه می‌شود، مطابق عرف بازار امری پذیرفته شده و معقول است.

این درحالی است که مستندساز می‌توانست با تذکر دادن تفاوت میان شغل مولد و کاذب، و نیز اعمال یک تدوین دقیق بر این گفتگو، فضای چالشی و مختصر و مفید به این بخش ببخشد. گفتگو با پیرمرد ساکن مسکن مهر و مهندس اجرایی برج لاکچری شمال شهر هم حاوی برش‌هایی کاملا بی‌مورد و توضیحات اضافی است که از ضعف در تدوین و هدایت گفتگو نشات گرفته. اما در مجموع، «خانه‌ام کجاست؟» مستندی دغدغه‌مند و مهم به حساب می‌آید که لازم است توسط مسئولین جدی‌تر گرفته شود تا شاید زمینه‌ساز گره‌گشایی از وضعیت نابسامان معیشتی مردم واقع شود.