مروری بر مهم‌‌ ترین چهره‌ های تاریخ مستندسازی در ایران – فرهاد ورهرام

حدود یک دهه است که فیلم‌های مستند در ایران بیشتر از قبل جدی گرفته می‌شوند و اخیرا معرفی مستند «در جستجوی فریده» به عنوان نماینده کشورمان در اسکار، باعث شد توجه‌ها به آثار مستند حسابی جلب شود. با این حال، مستندسازی در ایران سابقه زیادی دارد و در دهه‌های گذشته هم مستندسازان، با کمترین بودجه و درآمد ممکن و بدون این‌که حتی شهرت و اقبال عمومی فیلمسازان داستانی را همراه خود ببینند، خالصانه مشغول تلاش برای بازنمایی واقعیت در قاب تصویر بوده‌اند. در این مطلب به مرور زندگی و کارنامه برخی از مهم‌ترین مستندسازان ایرانی می‌پردازیم که کمتر در فضاهای عمومی از ایشان سخن گفته شده است.

مستندسازی با دغدغه وطن

فرهاد ورهرام، مستندساز پیشکسوت ایران و متولد سال ۱۳۲۷ در بروجرد است. او در رشته‌های فیلمبرداری و کارگردانی تحصیل کرده و بی‌راه نخواهد بود اگر لقب «مرد همه فن حریف عرصه مستند» را در موردش به کار ببریم؛ چرا که ورهرام، با توجه به شرایط آماتورگونه دوران جوانی‌اش و محدودیت همیشگی بودجه در عرصه مستند، مجبور بوده در کسوت‌های مختلفی از جمله فیلمبردار، نویسنده، محقق، عکاس، تهیه‌کننده، کارگردان و حتی بازیگر، شخصا وارد عمل شود. ورهرام فعالیت هنری خود را از سال ۱۳۵۲ آغاز کرده و تا کنون موفق به کسب افتخارات مختلفی از جمله تندیس بهترین مستند جشنواره فیلم شهر برای مستند «گذر شهر بر آب» و تندیس حافظ بهترین مستند برای «خلوت جنگل» شده است.

فرهاد ورهرام که بخشی از تحصیلاتش را در رشته فیلمبرداری گذرانده، در چند دوره نیز مسئولیت واحد فیلم و عکس سازمان‌هایی مانند موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، موسسه پژوهش‌های دهقانی و روستایی ایران و مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی را بر عهده داشته است.

چنین تجربیاتی احتمالا کمک شایانی به تسلط و چیره‌دستی او، هم از جهت خلاقیت و هنرش در قاب‌بندی‌ها و خلق تصاویر ماندگار و چشم‌نواز و هم دقت و ظرافت نگاهش در استفاده از تصاویر، عکس‌ها و اسناد تصویری مختلف کرده است؛ به طوری که آثار ورهرام پر از قاب‌های دلنشین و چشمگیر هستند و حتی در برهه‌هایی رنگ و بوی فستیوالی از عکس‌های زیبا را به خود می‌گیرند.

مهم‌ترین ویژگی آثار فرهاد ورهرام لحن مردم‌شناسانه و فرهنگ‌مدار آثار اوست که از دغدغه‌های وطن‌پرستانه و نگاه ملی او حکایت دارد. این خصایص در آثار ورهرام به قدری جاافتاده و هنرمندانه گنجانده شده که، به لحاظ ویژگی‌های مردم‌شناسانه و پویش‌های فرهنگی، آثار این مستندساز را در سطح جهانی هم به موفقیت‌هایی رسانده است. آثار او تا کنون در مجامع بین‌المللی مختلفی، اعم از موزه‌های مردم‌شناسی پاریس و وین، فستیوال‌های مردم‌شناسی جهان سوم در فرایبورگ و هیلسینکی و بیش از بیست مرکز فرهنگی داخلی و خارجی دیگر به نمایش درآمده‌اند.

ورهرام علاقه زیادی به آداب و سنن اقوام مختلف ایرانی دارد و این ویژگی را از موضوعات مستندهایش به خوبی می‌توان دریافت. مستند «نخل» (۱۳۵۶) با موضوع مراسم عزاداری امام حسین(ع) در روستای ابیانه در اطراف نطنز، «بازار در اردهال» (۱۳۵۸) درباره مراسم قالی‌شویی در مشهد اردهال کاشان، «گاز، آتش، باد» (۱۳۶۴) درباره معضل هدر رفتن گازهای طبیعی در هنگام استخراج نفت، «تاراز» (۱۳۶۷) با نگاهی به زندگی کوچ‌نشینان بختیاری، «قتل شتر» (۱۳۷۰) با موضوع مراسم عید قربان در یکی از محلات قدیمی شهر کاشان و ده‌ها مستند دیگر به خوبی جنس دغدغه‌های ایرانی و مردمی ورهرام را بازنمایی می‌کنند.

ورهرام که در دهه‌های شصت و هفتاد اوج شکوفایی آثارش را تجربه کرده، از آغاز دهه نود کمتر کار می‌کند و بیشتر مشغول کارهای پژوهشی، تالیف کتاب و مقاله، تدریس و تربیت هنرجویان جوان است. از دیگر آثار این مستندساز می‌توان به «گلاب»، «دانه‌های روغنی»، «آبگینه»، «عروسی مقدس»، «باغ‌های زیرزمینی»، «یاد و یادگار» (با همراهی مصطفی رزاق کریمی)، «سرزمین خورشید»، «سیاهان جنوب» و «خاطرات روستا» اشاره کرد.