یک دهه سکان‌داری مستند ایران در دستان اجتماعی‌سازان

فیلم مستند شکلی از انتقال درام به مخاطب است که در آن حقیقت معیار است و سینمای مستند بخشی از پیکره‌ی سینماست که نه بر بال خیال که بر بال واقعیت نشسته است. فیلم مستند که بر آن تمام قواعد و قوانین سینمایی حاکم است؛ می‌کوشد که بر اساس حقایق و وقایع موجود، جهان را به تصویر بکشد. سینمای مستند پیش چشم مخاطبان و در معرض تماشای آن‌ها رشد می‌کند که با گذر هر سال، سینمای مستند در ایران جایگاه رسمی‌تری پیدا می‌کند و فهم مطلوب‌تری از طرف عموم جامعه نسبت به آن حاصل می‌شود؛ جشنواره‌هایی مثل حقیقت مجالی برای این مهم هستند. رسالت یک مستند‌ساز، باز کردن فضای یک جامعه است. بی‌اغراق، مستندساز حکم تخریبچی میدان مین را در فضاهای مختلف یک ملت دارد که راه را برای ورود عرصه‌های گوناگون جامعه نظیر هنر در فضاهایی که شاید تاکنون ترس و دلهره از ورود به آن وجود داشت، می‌گشاید؛ و پر واضح که این خود، یک اصل است.

برای تطبیق عملی و پیاده‌سازی این اصل در فضای واقعی جامعه مستندسازی فعلی کشور، تکه‌ای از تاریخ پرفراز و نشیب سینمای مستند ایران طی یک دهه گذشته، از سال‌های ۸۸ تا ۹۷، را در ۱۴ ساحت طبیعت، مسائل روانشناختی، جنگ‌وترور، ورزشی، فرهنگی، آموزشی، مشاهیر، تاریخی، اجتماعی، دینی-آیینی، اقتصادی، سیاسی، سازندگی و مسائل حقوقی بررسی کردیم؛ که به دنبال آن نکات قابل تاملی بدست آمد. طی یک دهه گذشته، ۱۳۲۴ اثر مستندی در موضوعات مختلف وارد چرخه رسانه‌ای کشور شده است؛ که مسائل اجتماعی با تصاحب حدود یک چهارم از سهم چهارده‌گانه موضوعی مستندسازی، در رده نخست مسائل پردغدغه مستند‌سازان در این سال‌ها قرار دارد.

بر اساس آمارها از این ۱۴ موضوع مذکور، حدود ۱۰ مسئله برتر و دغدغه‌ساز کارگردانان فعلی بعد از مسائل اجتماعی، در رده‌های بعدی به ترتیب جنگ و ترور با کسب سهم ۱۴/۵۷ درصدی، مسائل فرهنگی با کسب سهم ۱۳/۶ درصدی، مشاهیر با کسب سهم ۹/۸۹ درصدی، طبیعت و حوادث آن با کسب سهم ۶/۴۱ درصدی، تاریخ با کسب سهم ۸/۸۳ درصدی، روانشناسی با کسب سهم ۶/۴۱ درصدی، مسائل دینی و آیینی با کسب سهم ۴ درصدی، مسائل علمی و آموزشی با کسب سهم ۳/۲ درصدی و مسائل ورزشی با کسب سهم ۲/۴۷ درصدی، در جایگاه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

نکته جالب اینجاست که بازه تاریخی نمونه آماری ما طی یک دهه اخیر که در نوشته‌ی حاضر در نظر گرفته شده، مصادف با ادوار چهارم تا دوازدهم جشنواره حقیقت است؛ که مسائل اجتماعی نیز در قریب به اتفاق تمام این ادوار، به عنوان دغدغه نخست کارگردانان مستند‌ساز یاد می‌شود.

همچنین این موضوع به طور کامل در آثار برگزیدگان و دریافت‌کنندگان جوایز جشنواره حقیقت در دور‌ه‌های مختلف مشهود است؛ به طوری که مستند‌های با پس‌زمینه اجتماعی موفق به دریافت سهم ۲۳/۸ درصد از جوایز ده سال گذشته شده‌اند. مستندسازان در حوزه مسائل اجتماعی طی ده سال اخیر با آمار بالا و یکنواختی حول معیشت مردم ذیل مسائل اجتماعی خلق آثار کرده‌اند؛ همچنین طی سال‌های منتهی به ۹۷، آثار مستندی حول مسائل زنان، خانواده، طلاق، کودک‌آزاری تحت عنوان مسائل اجتماعی نیز به شدت رو به افزایش بوده است.

در ذیل همین مجموعه مستندی حول بحران‌های اجتماعی طی آمارهای گرفته شده، موضوع اعتیاد و بزهکاری در رده نخست و مسائل مربوط به بیکاری در آخرین رده‌‌بندی قرار دارند. با توجه به بررسی‌ها، متاسفانه موضوعی که بسیار کم طی ده سال اخیر به آن در حوزه اجتماعی پرداخت شده، فضای مجازی است؛ در حالی که موضوع فضای‌مجازی و شبکه‌های اجتماعی در دهه اخیر، تقریبا به عنوان مسئله الویت‌دار در کشور مطرح است که تبعات بسیار فراوانی هم در پی داشته است. مشارکت بانوان کارگردان در حوزه ساخت مستند اجتماعی هم به طور چشمگیری، خصوصا طی سه سال اخیر، رو به رشد بوده است.

طی یک دهه گذشته، حدود ۱۱۰ مستند حول مسائل معیشتی مردم ساخته شده، این در حالی است که در فضاهایی مثل شبکه‌های اجتماعی، قتل، خودکشی، بیکاری، فقر، مناطق محروم و… بعضا آثار تولیدی طی این بازه زمانی، از انگشتان یک دست هم کمتر است؛ این مسئله می‌تواند ناشی از دلایل گوناگونی نظیر عدم درست به رسمیت شناختن سینمای مستند، نبود متولی جهت‌دهنده مستند در کشور، عدم اعلام نیاز مقتضی کشور به مستندسازان از سوی مراجع ذی‌ربط، عدم ارتباط‌گیری صحیح و درست مستندساز با جامعه، افول خلاقیت مستندسازان، عدم حمایت از مستندسازان، عدم به کارگیری افراد متخصص این حوزه، برگزاری جشنواره‌های بعضا تشریفاتی و بی‌هدف و… باشد.

لازم می‌آید که هر چه سریع‌تر به این مهم رسیدگی شود، چرا که با توجه به مطالبی که در ابتدای متن گفته شد، مستندساز مثل یک تخریبچی جنگ عمل می‌کند که راه را برای حضور و فعالیت بقیه اقشار باز می‌کند. به طور کلی، عدم حمایت مادی و معنوی از این قشر، باعث تبدیل شدن مسئله و مشکل یک کشور به یک غده سرطانی می‌شود؛ و ضروری است که هر چه سریع‌تر این موانع مرتفع شود.