نقد مستند هک بزرگ ساخته کریم عامر و جیهان نجیم؛ هدایت جهان با فضای مجازی

اطلاعات شخصی ما در فضای مجازی و داده‌های ما در شبکه‌های اجتماعی چگونه می‌تواند تبدیل به سلاحی شود بر علیه خود ما؟

هک شدن صفحه‌ی یک کاربر در شبکه‌ای اجتماعی که اطلاعات شخصی‌اش ممکن است به واسطه آن، سرقت و نهایتا منجر به خدشه در حیثیت یا ضرر مالی‌اش شود، اینجا در مستند «هک بزرگ» در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر تبدیل به یک سیستم گسترده برای هدایت جهان می‌گردد. دیگر هک شدن معنایی برابر با تسویه حسابی شخصی یا کلاهبرداری ندارد؛ بلکه یک الگوریتم پیچیده برای سرنوشت یک کشور و یا حتی جهان است.

کمبریج آنالیتیکا که شرکتی خصوصی است، با تحلیل داده‌های حاصل از سرقت اطلاعات میلیون‌ها کاربر، خصوصا اطلاعات و فعالیت کابران فیسبوک، از طریق نصب یک نرم‌افزار اینترنتی بر روی رایانه صدها هزار نفر، علاوه بر اینکه توانست اطلاعات کاربرانی که آگاهانه این نرم‌افزار را نصب کرده‌ بودند به دست بیاورد، موفق شد به اطلاعات دیگر کاربرانی که با این افراد در ارتباط بودند نیز دسترسی داشته باشد. این شرکت با پردازش و تحلیل این اطلاعات توانست کمک راهبردی در فعالیت‌های انتخاباتی و سیاسی، به کمپین‌های گوناگون ارائه دهد. این گستردگی فعالیت تا شرکت در انتخابات ایالات متحده آمریکا و کمک به کمپین انتخاباتی دونالد ترامپ و نهایتا پیروزی او منجر شد.

بنابراین «هک بزرگ» مستندی سیاسی و پژوهشی است که سعی دارد روند رشد و کار یک تقلب بزرگ در کارزاری انتخاباتی و همچنین درآمدزایی از این اطلاعات در زمینه‌هایی دیگر را افشا کند و در خلال آن ماهیت فضای مجازی و خطری که این پدیده برای دموکراسی ایجاد می‌کند را بررسی نماید.
با این حال به این دلیل که سوژه مستند پیش‌تر در خبرگزاری‌های معتبر افشاسازی شده و ارزش خبری‌اش از کف رفته است، مستندساز تلاش دارد روایت را به گونه‌ای پیش ببرد که توهم افشاگرانه داشته باشد. افشاگری مستند همان افشاگری نیویورک تایمز و آبزرور در سال ۲۰۱۸ است که گزارش دادند، شرکت کمبریج آنالیتیکا بدون اجازه از کاربرانش، اطلاعات شخصی آنها را برای اهداف سیاسی استفاده کرده‌ است. در مستند «هک بزرگ» نیز همین افشاگری که اولین بار توسط یکی از کارکنان شرکت کمبریج آنالیتیکا مطرح و در نیویورک تایمز منتشر شد، بهره برده می‌شود و با پرداخت چند شخصیت مجدد به بیان آن می‌پردازد.

با این رویکرد که حالا در این مستند، روایت سعی دارد از آغاز ماجرا به شکلی خطی این افشاگری را از آن خود کند. کاراکترهایی که پیش‌تر، کارمند شرکت بودند حالا در این مستند اغلب در حال ایفای نقش و بازیگری‌اند. مستندساز برای فرار از کرختی مصاحبه، سعی به بازسازی رویدادهای گذشته می‌کند، زیرکانه جلسات با سناتور و دادگاه را در دل اثرش می‌گنجاند تا توهم «اکنونی» بدان بدهد، از آرشیو به خوبی بهره می‌برد تا روایت شکل طبیعی به خود بگیرد. بارها و بارها ری‌اکشن‌هایی مصنوعی از شخصیت‌های افشاکننده در قبال شنیدن اظهارات سران فیسبوک و آنالیتیکا را شاهدیم که سعی دارند، تاکید کنند که این لحظات زنده‌اند و بازی نیست. با روش بازسازی در تولید هک بزرگ، همچنان مستندساز اصرار دارد که بر همان ایده دموکرات و افشاگرانه‌اش تاکید کند.

به نظر، جذابیت بی حد و حساب این مستند زمانی محقق می‌شد که علاوه بر آنچه پیش‌تر، از افشاگری خبرگزاری‌ها دیده و شنیده بودیم، در همین اثر، سویه‌هایی مفصل تر از واقعه کشف می‌شد. نه اینکه در مستند «هک بزرگ» این اتفاق نیفتاد، بلکه اصلی‌ترین سوژه‌ی افشاگرانه، قبل از دیدن مستند برای مخاطب امری لو رفته است.

مسئله بعدی حاشیه رفتن بسیار بیش از اندازه مستندساز در نیمه دوم اثر است. مستندی نزدیک به دو ساعت، اغلب حرفش را در نیمه اول زده است و به شکلی اضافه، بارها در نیمه دوم به تکرار آن می‌پردازد. اینکه اطلاعاتِ نزدیک به ۹۰ میلیون فرد در جهت تاثیرگذاری در انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا به سرقت رفت، چندین بار بیان می‌شود و مستندساز در تدوین، توجهی به تکرار این مسئله از شیوه‌های مختلف نمی‌کند. یا ایده اصلی مستند که همان «تبدیل شدن فضای مجازی به سلاحی بر علیه خود مردم» است، نیز با طرق مختلف چندین بار بیان می‌گردد. حتی ریتم بسیار تند مستند و برش‌های پی در پی آرشیو و برداشت‌های اورجینال پیوسته به هم و قاب‌های حساب شده سینمایی از حرکت کاراکترها در خیابان و لوکیشن‌های چشم‌نواز نیز ضعف اضافه‌گویی را نمی‌پوشاند.

مستند «هک بزرگ»، این هراس را در مخاطبش به وجود می‌آورد که هیچ ضمانتی برای عدم نقش‌آفرینی چنین شرکت‌هایی در آینده در قبال دموکراسی وجود ندارد. چرا که فیلمساز شاید به دلایل قانونی و یا شاید برای بی‌طرف بودن و عدم قضاوت و یا به دلیل شرایط زمانی تولید (چرا که تحقیقات درباره شرکت کمبریج آنالیتیکا پس از تولید مستند نیز همچنان ادامه دارد)، نهایتا تنها بر همین ایجاد هراس اکتفا می‌کند. شرکتی که ادعا می‌شود در پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات، با سرقت اطلاعات خصوصی کابران در فضای مجازی نقش کلیدی داشته است، حول سرنوشت مسببانش در مستند یک جمع‌بندی در نظر گرفته نمی‌شود. با این حال، این هراس همچنان در سکانس‌های پایانی مستند نیز حفظ می‌شود. از آنجایی که جدای تاثیر انتخاباتی، این شرکت در ۱۰ کمپین دیگر در نقاط مختلف دنیا نیز فعالیت‌ها و حتی قراردادهایی متعدد داشته و یکی دیگر از برنامه‌هایش تلاش برای پیروزی محافظه‌کارانی است که موافق ماجرای برگزیت و خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا بودند، مستندساز این فعالیت گسترده را به وسعت فضای پیچیده و مرموز جهان مجازی گسترش می‌دهد.

اطلاعات، با قابلیت‌های جلوه‌های ویژه در لوکیشن‌های خارجی در هوا سیالند. این تمهیدات بصری و کامپیوتری سبب می‌شود «هک بزرگ» بیش از پیش هراس از دنیای مجازی را در ما برانگیزد. چیزی که به وضوح جلوی چشم ما و دیگران جریان دارد و فقط ظاهرا به نظر می‌رسد که امری خصوصی و شخصی و ناپیداست.