کليه نقشه ها از اين ديدگاه به دو گروه بزرگ زير قابل تقسيمبندي است.
الف: نقشههاي عمومي [۱]
در نقشههاي عمومي، منحصراً پديدههاي فيزيکي نسبتاً ثابت طبيعي (مانند کوهها و جنگلها) و انساني (مانند شهرها، جادهها) که شکل مشخصي دارند، ديده ميشوند. از اين رو به غير از مختصات جغرافيايي و مرزها، تمام علائم ديگر از نوع علائم حقيقي است. گروه زيادي از اين نقشهها کوچک مقياس بوده و پراکندگي پديدههاي کلي و عمومي را نشان ميدهند.
نقشه هاي عمومي عبارتند از:
نقشه هاي جهاني: اين نقشهها بيشتر در قالب سيستمهاي تصوير منفرد، پراکندگي يک يا چند موضوع جغرافيايي را نشان ميدهند.
نقشه هاي قارهاي: اين گروه از نقشهها عمدتاً در قالب سيستمهاي تصوير مخروطي، ويژگيهاي مشترک کشورهاي موجود در يک قاره را نشان ميدهند.
نقشه هاي منطقهاي: اين گروه از نقشهها، پراکندگي يک يا چند پديده را در قالب تقسيمبندي مناطق از ديدگاه اقتصادي، سياسي و يا نظامي نشان ميدهند.
نقشه هاي کشوري: فراوانترين گروه از نقشههاي عمومي، نقشههاي کشوري است. اين نقشهها مشترکات موجود در يک کشور را به صورت ناحيهاي يا تقسيمات سياسي نشان ميدهند.
نقشه هاي توپوگرافيک: در ميان انواع نقشهها اعم از نقشههاي عمومي و ويژه، اهميت نقشههاي توپوگرافي از همه بيشتر است. زيرا نقشههاي توپوگرافي به عنوان نقشه مادر يا پايه براي ساير نقشهها محسوب ميگردند. چون ساير نقشهها، چيزي جز نقشه توپوگرافي ساده شده از يک رديف نقشه و يا تاليفي از نقشههاي توپوگرافي با کيفيتهاي مختلف نميباشند. تهيه پارهاي از نقشه ها نظير: نقشههاي شيب، سطح بندي، هاشور و نقشههاي سايه روشن، بدون استفاده از اين نقشه ها امکان پذير نيست.
نقشه هاي توپوگرافي نقشهاي است که علاوه بر دو بعد فاصله و مساحت بعد سوم را نيز نمايش ميدهد. اين نقشهها اطلاعات بعد سوم يعني ناهمواري و اختلاف ارتفاع را به وسيله منحنيهاي ميزان از طريق نمايش دره ها و تپه ها بيان مي کنند. خطوط قهوه اي رنگ در نقشه هاي توپوگرافي، خطوط تراز اختلاف ارتفاع نقطه را در راستاي عمودي نشان مي دهند. بنابراين، اين ويژگي باعث تمايز آنها نسبت به نقشه هاي پلانيمتري يا مسطحه مي گردد.
اغلب نقشه هاي توپوگرافي، علاوه بر اطلاعات ارتفاعي، پاره اي از اطلاعات پلانيمتري يا مسطحه از قبيل، پهنه هاي آبي، راههاي ارتباطي، پوشش گياهي، آباديها، مرزهاي سياسي و ناحيه اي و نظاير آن را نيز شامل مي گردند. همچنين نقشه هاي توپوگرافي، ابزاري ارزشمند براي مطالعات مهندسي و زمين شناسي محسوب مي گردند.
الف: نقشههاي ويژه [۲]
نقشههاي ويژه همان نقشههاي موضوعي [۳] هستند. نقشههاي موضوعي، در مقابل نقشههاي توپوگرافي، فقط به يک موضوع يا نحوه پراکندگي و يا وجه خاصي از يک موضوع معين تاکيد داشته و آن را نمايش ميدهند. مهمترين نقشههاي ويژه عبارتند از:
نقشه هاي ناوبري هوايي يا چارتهاي هوانوردي [۴] : اين نقشهها در حمل و نقل هوايي و راهبرد هوايي، مورد استفاده قرار مي گيرند. اين نقشه ها هم براي پهنه هاي خشکي و هم براي درياها ترسيم ميشوند. محتواي چارتهاي هوايي مربوط به خشکي ها، همان نقشه هاي توپوگرافي است، با اين تفاوت که پديده هاي غير ضروري از آنها حذف گرديده است و اطلاعات لازم براي امر هوانوردي از قبيل فرودگاهها (به تفکيک کشوري، نظامي يا مشترک و کيفيت باند آنها) مناطق خطرناک از نظر پرواز هواپيما يا مناطق پرواز ممنوع و غيره روي آنها اضافه شده است. علاوه بر اين، سيستم تصوير نقشه، انحراف مغناطيسي و انحراف شبکه نيز از مشخصات اصلي اين نقشه ها مي باشد.
[۱] – General map
[۲] – Special Map
[۳] – Thematic Map
[۴] – Aviation air navigation maps
نقشه هاي دريانوردي يا چارتهاي دريايي [۱] : محتوي نقشههاي دريانوردي نيز شبيه نقشههاي ناوبري هوايي است. با اين تفاوت که در اين گروه از نقشهها، روي مسائل کشتيراني تاکيد گرديده است. بنادر، لنگرگاهها، فانوسهاي دريايي، مناطق کم عمق، صخرههاي پنهان، خطوط ساحلي در حالت جزر و مد از آن جملهاند. در نقشههايي که براي کشتيراني در اقيانوسها تهيه ميشود، مسير جريانهاي دريايي، انحراف مغناطيسي، محل ديده شدن کوههاي يخي و نظاير آن به اطلاعات قبلي اضافه ميشود. اين نقشهها براي استفاده در زمينههاي حمل و نقل دريايي، ماهيگيري و اهداف نظامي تهيه ميشود و در اغلب مسائل جغرافياي طبيعي و انساني، نيز که با ساحل و دريا مرتبط هستند از نقشه هاي مذکور به عنوان يک ابزار مهم استفاده مي شود.
[۱] – Marine Navigation Map
نقشه هاي راه : اين نقشهها در ارتباط با هدف تهيه آنها، از تنوع زيادي برخوردارند. اما در تمامي آنها بر روي جادهها تاکيد شده است. راههاي ارتباطي در اين گروه از نقشهها، عموماً بر اساس اهميت آنها، طبقه بندي شده است (اتوبان، آسفالته، شوسه، خاکي و…). فواصل در مسير راهها اغلب ثبت شده و محل پلها، گردنهها، تونلها و همچنين هتلها، پارکينگها، پمپ بنزين و ساير خدماتي که رانندگان به آنها نيازمندند، در روي اين نقشهها ترسيم شده است.
نقشه هاي توريستي و گردشگري : هدف نقشههاي توريستي کمک به افرادي است که براي ديدن نقاط جالب مسافرت ميکنند. بنابراين محتوي اين نقشهها، ترکيبي از نقشههاي راه و نقشههاي شهري است که اطلاعات ديگري به آنها اضافه شده است. از آنجا که علايق توريستها يکسان نيست، از اين رو اين گروه از نقشهها با توجه به اهداف توريستها تفکيک و تاکيد شده است، براي نمونه توريستهايي که به بازديد اماکن تاريخي کرمان علاقمند هستند، در نقشههاي تهيه شده، روي اماکن تاريخي تاکيد شده است و عموماً از گروه نقشه هاي پراکندگي تصويري است. يا افرادي که به پديدههاي طبيعي (پارکها، کويرها، چشمههاي آب گرم و…) علاقمندند. يا پراکندگي مکانهاي داراي استعدادهاي ورزشي مانند موقعيت قله ها براي کوهنوردي، ورزشگاهها، ورزشهاي هوايي، کويرنوردي و نظاير آن در روي نقشه ها مشخص شده است.
نقشه هاي شهري و نقشههاي ثبت املاکي (کاداستر) : نقشههاي شهري در واقع نقشههاي توپوگرافيک بزرگ مقياس (پلانها) هستند که فقط نمايش شهر و حومه آن، موضوع مورد تاکيد آنهاست. اين نقشهها براي حل مسائل اداري، اقتصادي، جمعيتي، ترافيک و نظاير آن در شهرها تهيه ميشود. تمام جزئيات مربوط به شهر از قبيل خيابانها، کوچهها، ميدانها، ايستگاهها، بناهاي مهم، پارکها و … را ميتوان در اين نقشهها ديد. ساختمانهاي دولتي و مهم به صورت واضحتر نشان داده شده است. اين نقشهها پايه تحقيقات در جغرافياي شهري است.
نقشههاي ثبت املاکي (کاداستر) نيز شبيه نقشههاي شهري است. ولي در اينجا مناطق مسکوني و همچنين زمينهاي زراعي برحسب مالکيت از همديگر تفکيک شده است. مقياس اين نقشهها ممکن است از نقشههاي شهري نيز بزرگتر باشد. زيرا تمام خطوط در روي آن، متناسب با مقياس نقشه رسم ميشود، تا بتوان وسعت مناطقي را که تحت يک پلاک به ثبت رسيده است، از روي آن اندازه گرفت.
نقشه هاي الگو : نقشههايي که اهداف پيش بيني شده را طراحي ميکنند. بديهي است، اين اهداف به صورت يک گروه از علائم به نقشههاي موجود اضافه ميشوند که در زمان تهيه نقشه در روي زمين وجود ندارند. مهمترين آنها نقشه هايي است که توسط شهرداريها، براي مناطق شهري ترسيم ميگردند. احداث معابر جديد، تعريض معابر قديمي و يا تعيين کاربريهايي جديد قبل از آنکه اقدامي در زمينه ايجاد آنها در محدوده شهر انجام گيرد. براين اين منظور، ابتدا يک نقشه الگو ترسيم ميگردد و سپس فعاليت ها بر اساس حدود تعيين شده، در روي اين نقشهها صورت ميپذيرد. هدف تعدادي ديگر از نقشههاي الگو، نمايش کيفي نظام موجود در زمينه پراکندگي عناصر معين ميباشد. نقشههاي شبکه زهکشي يا نقشههايي که الگوي سکونتگاهها را نشان ميدهند، مشخص ترين نمونه از اين نقشههاست.
