فهرست مطالب
چکیده ۱
مقدّمه ۲
مفهومشناسی «عقلانیت» ۳
ملاک عقلانیت ۵
گزارش نظامِ فلسفی دکارت ۵
۱٫ نظام معرفتشناختی ۶
۲٫ نظام هستىشناختی ۲۱
بررسی عقلانیت در نظام فلسفی دکارت ۲۱
۱٫ عقلانیت در معرفتشناسی ۲۲
۲٫ عقلانیت در هستى شناسی ۲۵
نتیجهگیری ۲۷
منابع ۲۸
منابع
ـ داوری اردکانی، رضا، فلسفه تطبیقی، تقریرات درس دکتر داوری در گروه فلسفه دانشگاه تهران، ۱۳۸۵٫
ـ دکارت، رنه، اصول فلسفه، ترجمه منوچهر صانعی درّهبیدی، تهران، هدی، ۱۳۷۱٫
ـ ـــــ ، اعتراضات و پاسخها، ترجمه علی م. فضلی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴٫
ـ ـــــ ، تأملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، تهران، سمت، ۱۳۸۱٫
ـ ساروخانی، باقر، درآمدی بر دائرهالمعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، ۱۳۷۵٫
ـ فروغی، محمّدعلی، سیر حکمت در اروپا، تصحیح و تحشیه امیر جلالالدین اعلم، تهران، البرز، ۱۳۷۷٫
ـ کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمه غلامرضا اعوانی، تهران، سروش، ۱۳۸۰٫
ـ مگی، برایان، فلاسفه بزرگ، ترجمه عزّتاللّه فولادوند، تهران، خوارزمی، ۱۳۷۲٫
ـ نوربخش گلپایگانی، سیدمرتضی، واژگان علوم اجتماعی، تهران، بهینه، ۱۳۸۰٫
- Brondom, Robert B., Rorty and His Critics, Blackwell Publishing, 2000.
- Descartes, Rene, Meditations on First Philosophy, trans. John Cottingham, Cambridge, Cambridge University Press, 1996.
- —– , The Philosophical Writings of Descartes, trans. John Cottingham, Robert Stoothoff & Dugald Murdoch, Cambridge, Cambridge University Press, 1984, 3 vols.
- Edwards, Paul, The Encyclopedia of Philosophy, New York, Macmillan Publishing Co., 1967, v. 3-4.
- Hatfield, Gary, Descartes and the Meditations, New York, Routledge, 2004.
- Plantinga, Alvin, Warranted Christian Belief, New York, Oxford University Press, 2000.
چکیده
در این نوشتار، تلاش شده است تا با تکیه بر آثار دکارت، عقلانیت در فلسفه او بررسی گردد. برای این منظور، نخست معانی عقلانیت بیان شده و پس از تعیین معنای مورد نظر، گزارشی از فلسفه دکارت به صورت تحلیلی ارائه گردیده و در ادامه، با متمایز ساختن «هستىشناسی» از «معرفتشناسی»، به بررسی عقلانیت، هم در نظام هستىشناسی و هم در نظام معرفتشناسی وی پرداخته شده است. دکارت در نظام معرفتشناسی خود، پس از طرح شک روشمند، به سوی شکّاکیت، که مرحلهای از عدم عقلانیت است، سیر مىکند، سپس بر اساس «کوجیتو» تلاش مىکند تا از نظر معرفتشناسی، به قلمرو عقلانیت بازگردد. اما در نظام هستىشناسی، او نخست بر پایه «کوجیتو» به اوج عقلانیت، که همان اعتقاد به جوهر حقیقی واحد باشد، نزدیک مىشود، ولی در ادامه و با گرایش به کثرت و اصالت ماهیت، از عقلانیت در نظام هستىشناسی فاصله مىگیرد.
کلیدواژهها: عقلانیت، یقین، عقل، دکارت، معرفتشناسی، هستىشناسی، کوجیتو.
مقدّمه
در طول تاریخ فلسفه غرب، فیلسوفان بسیاری ظهور کردهاند و اندیشههای فلسفی گوناگونی به جا گذاردهاند. در میان این اندیشههای فلسفی، اختلاف و تعارض کم نیست؛ در یک سو، فیلسوفی را مىبینیم که به مطلبی قایل است و به شدت از آن دفاع مىکند، و در سوی دیگر، فیلسوفی دیگر را که دقیقا همان مطلب را انکار مىکند و به شدت آن را رد مىنماید. اگر چنین مباحثی در زمره امور اعتباری و بسته به ذوق و احساس مىبودند چندان جای تعجب نداشت و وجود اختلاف و تعارض امری طبیعی و عادی مىنمود، ولی اگر بپذیریم که قوام هر اندیشه فلسفی به عقل است۳۹۰ و اصولاً فلسفهورزی را همان عقلورزی بدانیم، در این صورت، با این مسئله پیچیده مواجه خواهیم شد که آیا مىتوان همه آنچه را امروزه تحت عنوان «اندیشههای فلسفی» شناخته مىشود، مطالب عقلی دانست، یا آنکه باید این اندیشهها را آمیختهای از عقل و ناعقل شمرد؟ به تعبیر دیگر، با توجه به اختلافهای عمیقی که در اندیشههای فلسفی وجود دارند، در اندیشه فیلسوفان غربی، عقل از چه جایگاهی برخوردار است؟ به دیگر سخن، میزان عقلانیت در این فلسفهها چقدر است؟ با توجه به اینکه بسیاری بر این باورند که دکارت نقطه عطفی در سیر تاریخ فلسفه غرب محسوب مىشود، به گونهای که فلسفههای پس از او با عنوان «فلسفه جدید» از فلسفههای پیش از او متمایز مىگردند،۳۹۱ بنابراین، بجاست در بررسی عقلانیت، نقطه عطفِ فلسفه غرب را موضوع این نوشتار قرار دهیم. از اینرو، در ادامه به بررسی میزان عقلانیت در فلسفه دکارت۳۹۲ خواهیم پرداخت.
مفهومشناسی «عقلانیت»
برای آنکه در ادامه از هر گونه مغلطه، اشتباه و سوء تفاهم بر کنار بمانیم، لازم است پیش از ورود به بحث، مراد خود را از «عقلانیت» به خوبی بیان کنیم. امروزه اصطلاح «rationality» در متون علمی و تخصصی زیاد به کار مىرود و مترجمان برای این اصطلاح، معادلهایی همچون عُقلایی، خردمندی، خردپسندی، خردگرایی، تعقّل، معقولیت، ارجحیت عقل، عقلْ بنیادی، خردپذیری، خردمندگی، و همچنین عقلانیت به کار مىبرند۳۹۳ و البته جاافتادهترین معادل همان واژه «عقلانیت» است. با جستوجو در میان متون گوناگون، مىتوان دستِ کم هفت معنا برای این اصطلاح به دست آورد:
الف. عقلانىکردن:۳۹۴ این مفهوم در جامعهشناسی جدید توسط ماکس وبر رونق یافت. وی آن راهنگام تشریح سازمانهای اداری به کار مىبرد. او ملاحظه مىکرد که کاربرد شیوه عقلانی همواره در جهت هدفهای عقلانی نیست (مانند کشتن میلیونها نفر توسط نازىها)، و یا آنکه بازعقلانىکردن شیوه عمل همواره در جهت هدفهای مادی صورت نمىپذیرد (مانند تنظیم سازمان درونی کلیسا بر حسب شیوههای عقلانی)؛ اما در جامعهشناسی، این مفهوم به معنای کاربرد معیارهای منطقی، عینی و غیرشخصی در تنظیم روابط در داخل سازمانهای جدید است. همچنین عقلانی کردن در نظام تولید زنجیرهای و یا توزیع کالاها در جهت ارتقای کارایی به کار مىآید.۳۹۵ به طور خلاصه، مىتوان گفت: مفهومِ «rationality» در علوم اجتماعی، از ماده «ratio» به معنای «عقلِ محاسبهگر» اشتقاق یافته است و انسان عقلانی برای رسیدن به مقصودی در یک محیط تعریف شده با کمترین هزینه، بیشترین نتیجه را به دست مىآورد. این معنا از عقلانیت بیشتر ناظر به روشی برای تعامل اجتماعی است.
ب. توجیه:۳۹۶ اصطلاح «عقلانیت» در حوزه معرفتشناسی نیز کاربردهای گوناگونی دارد که طبقیکی از این کاربردها، مراد از «عقلانیت» همان «توجیه» است و این دو اصطلاح به صورت مترادف به کار مىروند. برای مثال، وقتی گفته مىشود «معیارِ عقلانیتِ باورِ به سرخ بودنِ گلِ روی میز چیست؟» منظور این است که چه توجیهی برای این باور وجود دارد؟
ج. عقلانیت ارسطویی:۳۹۷ باز در معرفتشناسی و طبق کاربرد دیگر، «عقلانیت» به معنای «نُطق»است. این کاربرد، که ریشه در تلقّی ارسطو از انسان به منزله «حیوان ناطق» دارد، به این معناست که چه باورهایی برای انسان به منزله حیوان ناطق، عقلانی هستند؟۳۹۸
د. کارکرد مناسب:۳۹۹ در کاربرد دیگری که در معرفتشناسی به چشم مىخورد، «عقلانیت» بهمعنای شیوهای است که انسان عاقلی که حسب فرضْ قوای عقلانی او به درستی کار مىکنند، از آن طریق باورهایی به دست مىآورد. تفاوت معنای چهارم با معنای سوم، در این است که در معنای سوم همواره این احتمال وجود دارد که انسانی که به منزله حیوان ناطق است، در مواردی به دلیل عدم استفاده درست از قوّه عاقله خود، به باور نادرستی رهنمون گردد، در حالی که در معنای چهارم، درستی استفاده از قوّه عاقله مفروض گرفته شده است.۴۰۰
ه . ابلاغات عقلی:۴۰۱ معنای پنجم عقلانیت هم به قلمرو معرفتشناسی مربوط مىگردد. این معنا،که با معنای سوم قرابت دارد، وصف قضیه است و عقلانیت یک قضیه به این است که در زمره احکام عقلی قرار گیرد؛ همان احکامی که عقل آنها را اظهار مىدارد. این دسته از احکام یا بدیهی اولیه هستند یا نتیجه بدیهی احکام بدیهی مذکور هستند.۴۰۲
و. ابزاری ـ غایی:۴۰۳ «عقلانیت» در معنای ششم، به این مفهوم است که انسان اهداف ویژهای درنظر داشته باشد و کارهای خود را متناسب با آن اهداف انجام دهد. در واقع، این معنای عقلانیت به عنوان وصفی برای کارها و رفتار انسان به کار مىرود و ارتباط آن با مباحث معرفتشناسی تنها بر این اساس قابل توجیه خواهد بود که باور کردن به گزاره نیز خودْ نوعی کار است.۴۰۴
ز. معقول بودن: « عقلانیت » علاوه بر شش معنای پیشگفته، معنای هفتمی نیز دارد که در این نوشتار مورد نظر است. طبق این معنا، مراد از «عقلانیت» معقول بودن و استفاده از عقل در یک نظام فکری یا مکتب فلسفی است و منظور از این پرسش که این دیدگاه فلسفی تا چه حد معقول است، این است که در آن دیدگاه فلسفی تا چه میزان به عقل بها داده شده و در محتوای آن تا چه حد عقل به کار رفته است؟۴۰۵
ملاک عقلانیت
برای تشخیص میزان عقلانیتِ یک نظام فلسفی ، لازم است مفهوم «عقلانیت» را بر محتوای آن نظام تطبیق۴۰۶ کنیم تا دریابیم که محتوای مذکور تا چه حد با این مفهوم هماهنگ است. برای این کار، بهترین راه آن است که ابتدا ملاکی برای عقلانیت به دست دهیم و طبق این ملاک، درباره آن نظام فلسفی داوری کنیم. ملاک مورد نظر ما در اینجا آن است که نخست محتوای نظام فلسفی را به دو قلمرو «معرفتشناسی» (و به تعبیر دقیقتر، قوّه شناسایی یا منابع معرفت) و «هستىشناسی» (و به تعبیر دقیقتر، متعلّق شناسایی یا اعیان موجودات) تقسیم مىکنیم، سپس بررسی مىنماییم که آیا نظام مذکور در زمینه معرفتشناسی برای مفاهیم عقلی اعتباری قایل است؟ و اگر اعتبار چنین مفاهیمی را پذیرفته، تا چه حد برای ادراک عقلی اهمیت و اعتبار قایل است؟ در قلمرو هستىشناسی نیز به این مسئله مىپردازیم که آیا نظام مذکور اصولاً چیزی به عنوان موجود عقلی و مجرّد مىپذیرد یا نه؟ و در صورتی که به چنین موجوداتی قایل است، در نظام هستىشناختی خود، چه جایگاهی برای آنها در نظر گرفته است؟ همچنین در این تحقیق، به عنوان یک اصل، زمانی ادراک عقلی معنا مىیابد که بر اساس چنین ادراکی، اشیای معقولی وجود داشته باشند. به عبارت دیگر، معنا ندارد که در یک نظام فلسفی، ادراکی عقلی و معتبر شناخته شود، ولی به وجود هیچ امر معقولی اذعان نشود.
حال مطالب این نوشتار را در سه محور بیان خواهیم کرد: ابتدا گزارش دیدگاه دکارت، سپس تحلیل دیدگاه وی و در ادامه، بررسی دیدگاه دکارت از نظر میزان عقلانیّتِ آن. پیش از ورود به بحث، لازم است خاطر نشان سازیم که دکارت ـ همانگونه که خودش و بسیاری از نویسندگان اذعان کردهاند ۴۰۷ در اندیشه فلسفی خود، در پی «نظامسازی»۴۰۸ بر آمده و درصدد بوده استتا اندیشههای خود را در قالب یک نظام فلسفی بر باورهای قطعی و تردید ناپذیر مبتنی سازد. از این روست که در این نوشتار، هم در باب معرفتشناسی و هم در زمینه هستىشناسی از نظام دکارتی سخن به میان آمده است.
گزارش نظامِ فلسفی دکارت
پرداخت
—
محصول با موفقیت به سبد خرید شما اضافه شد.
تمام مقالات و پایان نامه و پروژه ها به صورت فایل دنلودی می باشند و شما به محض پرداخت آنلاین مبلغ همان لحظه قادر به دریافت فایل خواهید بود. این عملیات کاملاً خودکار بوده و توسط سیستم انجام می پذیرد.
جهت پرداخت مبلغ شما به درگاه پرداخت یکی از بانک ها منتقل خواهید شد، برای پرداخت آنلاین از درگاه بانک این بانک ها، حتماً نیاز نیست که شما شماره کارت همان بانک را داشته باشید و بلکه شما میتوانید از طریق همه کارت های عضو شبکه بانکی، مبلغ را پرداخت نمایید.
