مافیای دود

زهرا داستانی
«دخانیات»؛ شاید شنیدن این کلمه شما را به یاد سیگار یا قلیان بیندازد یا حتی تصویر فردی در ذهنتان نقش ببندد که سیگاری میان دو انگشت دارد و مدام آن را به سمت دهانش می‌برد و با هر بار کام گرفتن از آن، دودی از دهان و بینیش بیرون می‌زند. اما دخانیات چیزی فراتر از یک تصویر ساده است.
دخانیات را صنعت می‌خوانند. صنعتی که از زمان کاشت و برداشت توتون، تبدیل شدن آن به یک سیگار در کارخانه یا تنباکویی برای قلیان تا زمانی که در بسته‌های سیگار یا تنباکو توسط مشتری خریداری و به مصرف می‌رسد تعداد بی‌شماری انسان‌ را درگیر خود می‌کند. درآمد حاصل از این صنعت به قدری زیاد و قابل توجه است که هیچ‌گاه امکان حذف یا نادیده گرفتن این صنعت در دنیا وجود ندارد و بالعکس در الگوهای تجارت مواد دخانی، طی دهه‌های گذشته تغییرات قابل توجهی روی داده است. در این تغییرات کشورهای در حال توسعه جای کشورهای توسعه یافته را در تولید و صادرات این محصول به جهان گرفته‌اند. به طور متوسط، ۲۵ درصد تولید برگ تنباکو در سطح بین‌المللی مورد تجارت قرار می‌گیرد و در این میان، با افزایش صادرات تنباکوی کشورهای در حال توسعه‌ای چون برزیل، زیمباوه و مالاوی، برخی از تولیدکنندگان پر‌سابقه همچون ایالات متحد، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ترکیه در حال از دست دادن سهم خود در بازار صادرات برگ تنباکو هستند. در سال ۲۰۰۵، کشورهای در حال توسعه با یک میلیون و ۳۷۳ هزار تن صادرات تنباکو، حدود ۷۷ درصد صادرات جهانی این محصول را در اختیار داشته‌اند. در سال‌های اولیه دهه ۱۹۷۰، میزان صادرات تنباکوی این کشورها ۷۵۱ هزار تن بوده است. واردات تنباکو کشورهای در حال توسعه نیز در سال ۲۰۰۵ معادل ۴۷۰ هزار تن بوده که ۲۱ درصد کل واردات جهانی تنباکو یعنی دو میلیون و ۱۵۱ هزار تن را در‌بر‌می‌گیرد. همچنین میزان صادرات سیگار در کشورهای در حال توسعه با رشدی قابل توجه از ۱۶ هزار تن در سال‌های نخست دهه ۱۹۷۰ به حدود ۲۰۶ هزار تن در سال ۱۹۹۰ و سپس با رشدی ۱۰۳ درصدی به ۴۱۹ هزار تن در سال ۲۰۰۵ بالغ شده است. این در حالی است که کل صادرات سیگارت دنیا در سال ۲۰۰۵ حدود یک میلیون و ۲۳۷ هزار تن بوده است.
ایران نیز از این صنعت مغفول نبوده است. علی‌رغم سابقه 300 ساله کشت توتون و تنباکو در ایران، صنعت تولید سیگار در کشور، قدمتی 70 ساله دارد چراکه تا سال 1300 تولید این محصول در کارگاه‌های کوچک و به طور دستی انجام می‌گرفت. اما در سال 1317 اولین مجتمع صنعتی تولید سیگار در زمینی به مساحت 10 هکتار در خیابان قزوین تهران به بهر‌ه‌برداری رسید، کارخانه‌ای که هنوز هم فعال است. سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۵۰ بستر پیدایش و تحولات صنعت دخانیات در ایران به حساب می‌آید. پس از آن، با توجه به روند رو به رشد مصرف سیگار در کشور، شرکت دخانیات ایران در سال ۱۳۷۲ طرح ساخت و توسعه مجتمع سیگارسازی گیلان با ظرفیت تولید ۲۰ میلیارد نخ سیگار در سال را به مرحله اجرا گذاشت. تقریبا در همین سال بود که بالا رفتن سطح زیر کشت توتون در ایران نیز به اجرا درآمد. در سال 1371 سطح کشت موثر در کل کشور که به استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، مازندران و گیلان تعلق دارد، 14083 هکتار و محصول به دست آمده 17.2 هزار تن اعلام شد. در سال 1372 این مساحت به 15 هزار هکتار رسید که محصولی معادل 18 هزار تن از آن برداشت شده است گرچه این میزان سطح زیر کشت امروز به 6 هزار هکتار و میزان تولید به 9 هزار تن در سال تقلیل یافته است. توجه به این صنعت اما در سال‌های اخیر منجر به فعالیت‌های مختلفی در زمینه اصلاح خطوط تولید، ایجاد ظرفیت‌های جدید و ارائه محصولات تازه در مجتمع‌های تولید سیگارهای بلند و کوتاه منجر شده اما این تلاش‌ها نتوانسته این صنعت 70 ساله در ایران را برای حضور در عرصه سنگین رقابت جهانی امروز آماده کند. با این حال این صنعت جهانی توانسته تعداد بی‌شماری از ایرانیان را به طور مستقیم و غیر مستقیم به خود وابسته کند.
به گفته بهزاد ولی‌زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت، در حال حاضر ۱۴ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال ایران مصرف‌کننده انواع محصولات دخانی هستند که ۲۵ درصد این آمار را مردان و ۴ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. به گفته او، حدود ۱۰.۱ درصد گروه سنی ۱۸ سال به بالا، مصرف کننده سیگار به صورت روزانه هستند که ۲۰ درصد را مردان و یک درصد زنان را شامل می‌شوند. به گفته او، آمار نشان از آن دارد که مصرف سیگار در سال‌های اخیر، روند تقریبا ثابتی را در مردان طی کرده، ولی در عوض در زنان این آمار در حال افزایش است. یعنی زنان گرایش بیشتری به مصرف دخانیات در سال‌های اخیر پیدا کرده‌اند.
اگر از آمار قابل توجه مصرف دخانیات در ایران و افرادی که به آن وابسته هستند، بگذریم، مبارزه با دخانیات نیز افراد بسیاری را در کشور به خود درگیر کرده است. افرادی که از اعضای تیم‌های ترک اعتیاد شمارشان آغاز می‌شوند و به پلیس‌های مبارزه با مواد مخدر، پزشکان، روانشناسان و روان‌پزشکان و... منتهی می‌شوند. به عبارتی مقابله با دخانیات نیز خود تجارتی بزرگ‌تر را شکل داده است. تجارتی که با فروش خدمات به مشتریان کار خود را ادامه می‌دهد. این خدمات شامل خدمات بهداشتی و درمانی به مصرف‌کنندگان مواد و یا خدمات بهداشت روانی برای ترک دخانیات است.
کار مبارزه جدی با این صنعت پردرآمد و مهم اما در ایران به سال‌های 1384 باز می‌گردد. زمانی که ایران به طور رسمی به کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان جهانی بهداشت ملحق شد و در سال ۱۳۸۵ قانون جامع کنترل دخانیات توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و یک سال بعد، آیین‌نامه اجرایی این قانون توسط هیئت دولت تصویب شد. از زمانی که قوانین کنوانسیون در ایران تصویب شد، در جهت کاهش عرضه و تقاضای دخانیات اقداماتی انجام شده است که گزارش‌های روند پیشرفت برنامه‌ها و روند اجرای مفاد کنوانسیون با جزئیات مربوط به هر ماده، به سازمان جهانی بهداشت ارسال می‌شود. از جمله مصوبات و اقداماتی که در راستای کنترل دخانیات در ایران به تصویب رسیده، مصوبه‌ای است که وزارت بهداشت در سال ۹۳ در ستاد کشوری کنترل دخانیات آن را تدوین کرده است که براساس آن افزودن عطر و طعم به مواد دخانی را ممنوع اعلام کرده و آن را مصداق تبلیغ تعریف کرد، لذا در سال ۹۵ وزارت صنعت این مسئله را به تولیدکننده‌ها ابلاغ کرد و این تولیدکننده‌ها به دیوان عدالت اداری شکایت کردند و دستور توقف طرح را گرفتند و بعد از آن، وزارت بهداشت در سال ۹۶ توانست دیوان عدالت اداری را قانع کند که کاربرد عطر و طعم در محصولات دخانی ضرر داشته و این بخشنامه کاملا درست است که در‌نهایت دیوان به نفع وزارت بهداشت رای داد. اما از سال ۹۶ تاکنون این مصوبه اجرا نشده و عملا دست‌هایی در کار است که اجازه نمی‌دهند سیاست‌های وضع شده در جهت کنترل مصرف دخانیات تاثیر خود را بر کاهش مصرف بگذارند؛ مصرفی که قرار است طبق تعهدی که ایران به سازمان جهانی بهداشت داده ۳۰ درصد مصرف دخانیات تا سال ۱۴۰۴ کاهش یابد.
این روند کند کاهش مصرف دخانیات در ایران درحالی است که اخیرا برخی از نمایندگان مجلس نیز طرحی را در مجلس عنوان کردند که اماکن عرضه‌کننده قلیان به اماکن خصوصی تبدیل شود. این طرح سبب شده که بسیاری مجلس را به باد انتقاد بگیرند. از جمله آنها رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت است که می‌گوید: «خصوصی شدن قهوه‌خانه‌ها باعث می‌شود دیگر وزارت بهداشت نتواند بر آنها نظارت کند و اتفاقا استفاده از قلیان افزایش می‌یابد. این اقدام منجر شد که تعداد دانشگاه‌هایی که منع مصرف دخانیات را در حوزه تحت پوشش خود داشتند، از ۳۲ دانشگاه به ۱۱ دانشگاه کاهش پیدا کند. این مصوبه نگران کننده است و تاثیر بدی بر افزایش مصرف داشته است.»
موافقان کاهش مصرف دخانیات از یک سو و مخالفان ایجاد موانع بر سر راه دخانیات هر یک دلایل خاصی برای موافقت یا مخالفت خود دارند. موافقان مرگ سالانه ۶۰ هزار نفر و تبعات اجتماعی و فرهنگی آن در اثر مصرف دخانیات در ایران و مخالفان از دست رفتن هزاران فرصت شغلی مرتبط با دخانیات را دلیلی برای طرح موافقت و مخالفت خود می‌دانند. با این حال اما آنچه قابل توجه است نحوه درست مواجهه با دخانیات است. آیا رفتارهای سلبی در مواجهه با دخانیات راه‌حلی مناسب برای کاهش مصرف دخانیات و تبعات آن است؟ باید با مافیا، توزیع‌کننده و مصرف‌کننده و هزاران شغل دیگری که با این ماده پر‌مصرف در دنیا مرتبط است چه کرد؟ مطالب برگزیده...