نقد مستند فرشته ­ها از جنس نورند؛ ارائه تصویری غم ­انگیز از کودکان کابل

در مستند «فرشته‌­ها از جنس نورند»، زندگی برای رشد و شکوفایی در بین خرابه­‌های فاجعه‌­بار تلاش می­‌کند. مستند تکان­‌دهنده و جذاب «جیمز لانگلی» درباره­ دانش‌­آموزان خردسال و معلمانی است که برای حفظ امید در کابل می‌­کوشند. کارگردان مانند مستند قبلی خود به نام «عراقِ پاره پاره»، جمع کثیری از چشم‌­اندازهای ناامیدکننده در این محیط جنگ­‌زده را به تصویر می­‌کشد، جایی که فقر و جنگ موانع همیشگی بر سر راه شادی و پیشرفت هستند. این فیلم با روایت قدرتمند اعترافی از منابع مختلف، می‌­تواند در نمایش در جشنواره­ فیلم تلیوراید، واکنش هماهنگ و یکسانی به وجود بیاورد.

با اینکه اینجا انتقاد از حضور نظامی آمریکا در افغانستان متناوباً در گفتگوها و در رادیو شنیده می­‌شود، اما رویکرد لانگلی عمدتاً غیرسیاسی است و تا حد ممکن روی تجارب روزانه­ – و وضعیت روانی و احساسی – کودکان زیر ده سالی تمرکز می­‌کند که همگی در مدرسه­ دقیقی بلخی درس می‌خوانند.

علاقه­ شادمانه­ سهراب به کتاب­‌ها و آرزویش برای نفر اول کلاس شدن را از زبان برادر کوچک­ترش، یلداش، می­‌شنویم که برخلاف فرمان پدر برای کار در مغازه­ قلع­‌فروشی، می­‌خواهد زبان انگلیسی و کار با کامپیوتر یاد بگیرد. از طرف دیگر برادر بزرگترشان، رستم، هنوز تصمیمی برای ادامه­ تحصیل نگرفته و بیشتر علاقه دارد مانند پدرش مکانیک شود.

توضیحات این کودکان – و هم­کلاسی­‌شان نبی الله، که در غرفه­ غذایی پدرش کار می­‌کند – با صداگذاری انگلیسی، با تصاویر کارهای واقعی آن­ها در داخل و اطراف مدرسه­ شلوغ و مخروب‌ه­ای همراه می­‌شود که آنقدر سرشار از غوغا و هیاهوی نوجوانان است که به نظر می­‌رسد همگی از نقل مکان به ساختمان جدید مدرن که (اهدایی آمریکایی‌­هاست و) در آن حتی می‌­توانند صدای فکر کردنشان را هم بشنوند، خوشحال می­‌شوند.

لانگلی عمدتاً دختران مدرسه­ کابل را نادیده می‌­گیرد – ظاهراً به این دلیل که به آن­‌ها دسترسی نداشته است – اما تصویر تعداد زیادی از کلاس‌های قرآن را به نمایش می­‌گذارد؛ مذهب حوزه­ اصلی مطالعاتی برای پرورش اذهان در این کشور است. هرچند علیرغم این پرهیزگاری، غم و اندوه‌­های دنیوی همه جا را فرا گرفته‌­اند.

کمبود پول، منابع و فرصت‌­ها دائماً به حقیقت پیوستن رؤیاهای ساده­ صلح، ثبات و آرامش فکری که این کودکان به آن­ها چنگ زده‌­اند را تهدید می­‌کند. سهراب و یلداش در سخنان خود از تمایل شدید به پیشرفت به وسیله­ آموزش می­‌گویند، هرچند سهراب از موانع زبانی، که بسیاری از قبیله­‌های افغانستان را منزوی می­‌کند، و این حقیقت شکوه می­‌کند که او هیچ چیز از تاریخ پیش از تولد خود نمی‌­داند.

این خلاء زمینه­ تاریخی با معلم «نیک» و زن خدمتکار «روگل» پر می­‌شود که خاطره‌­هایشان از گذشته­ آشوب­‌زده­ قرن بیستم افغانستان با تصاویر خبری آرشیوی تقویت می­‌شود، و این­‌ها روی­ هم‌­رفته چارچوب شرایط معاصر این ملت را کامل می‌­کنند. اما اگر به خاطر اشاره به انتخابات برای جایگزینی رئیس ­جمهور حامد کرزای نبود، چارچوب زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ «فرشته‌­ها از جنس نورند» قابل تشخیص نبود.

با این وجود، کمی فقدان وضوح و نظم و ترتیب – که گاهی با ترکیب گیج­‌کننده­ گویندگان به وجود می‌­آید – با تصویر واقعی و خودمانی لانگلی از این محل جنگ‌­زده هماهنگ است که خیابان­‌هایش پوشیده از گل یا برف هستند و مردان سر حیوانات را در چرخ دستی گذاشته و می­‌فروشند و طرفداران مجاهدین همه جا را پر کرده‌­اند.

«فرشته‌­ها از جنس نورند» از طریق سخنان گویندگانش، موسیقی غم‌­انگیز و لطیفش­ (ساخته جان اریک کادا) و تصاویر جان‌کاه و آرامی از مردمی که فقط سعی دارند زنده بمانند، همگی در زمینه­ خشونتی فراگیر، برای گذشته­ مرفهی که دیگر به دست نمی­‌آید، زمان حال گذرایی که چشم­‌انداز چندانی برای لذت و موفقیت ندارد و آینده‌­­ای که به شکل وحشتناکی نامشخص است، سوگواری می­‌کند.

عنوان فیلم مهم نیست، اینجا هیچ ناجی آسمانی وجود ندارد – فقط کودکان محزون و دلسردی که با کمک چند بزرگسال شریف، می­‌خواهند پرواز کنند.