رادیو دارو ها
رادیو دارو ها
رادیو دارو چیست؟
در یک تعریف ساده به هر دارویی که در ساختار آن یک رادیو ایزوتوپ موجود باشد رادیودارو گفته میشود، رادیوایزوتوپها در واقع عناصر ناپایداری هستند که با توجه به ساختار اتمیشان از خود پرتو (Radiation) منتشر میکنند. این پرتوها که شامل پرتوهای آلفا (α)، بتا (β) و گاما (γ) هستند دارای طول موج و سطح انرژی متفاوتی هستند و بر همین اساس میتوانند در فرآیندهای مختلف تشخیصی و درمانی به کار گرفته شوند. سودمندترین رادیو ایزوتوپها در پزشکی هستهای رادیوایزوتوپهای تابش کننده پرتو گاما هستند، زیرا پرتوهایی که از این مواد در درونِ بدن تابش میشوند را میتوان از بیرون بدن به سادگی تشخیص داد.
تاریخچه رادیو داروها:
اولين استفاده کلينيکي از مواد راديواکتيو، در سال 1937 جهت درمان لوسمي در دانشگاه کاليفرنيا در برکلي بود. بعد از آن در 1946 با استفاده از اين مواد توانستند از پیشرفت بیماری در يک بيمار مبتلا به سرطان تيروئيد جلوگيري کنند. البته با توجه به عوارض جانبی این روش، تا سال 1950 کاربرد کلينيکي مواد راديواکتيو گسترش چندانی نیافت، اما سالها بعد دانشمندان دریافتند که ميتوان با هدایت رادیوداروها و تجمع آنها در ارگانِ هدف (مثلا در غده سرطانی) تصاويري از آن تهيه نمود و يا به درمان بافت آسيب ديده کمک کرد. بدین ترتیب در اواسط دهه 60 مطالعات گستردهای در این زمینهها آغاز گشت و در دهه 1970 توانستند با جاروب نمودن و هدایت مواد رادیواکتیو به درون ارگانهای مشخص بدن، از ارگانهاي داخلی بدن مانند کبد و طحال، تومورهاي مغزي و مجاري گوارشي تصاويري را تهيه نمايند. در سالهای دهه 1980 از راديو داروها جهت تشخيص بيماري هاي قلبي استفاده نمودند و هم اکنون نيز با ضريب اطمينان بسيار بالايي از آنها در درمان و تشخيص و پيگيري روند درمان انواع بيماريها استفاده ميگردد.
ساختار رادیو داروها و چگونگی کارکرد آنها
هر رادیو دارو دارای دو جزء است: 1. جزء شیمیایی 2. جزء رادیو ایزوتوپی. رادیوداروها معمولا به صورت خوراکی و یا از طریق تزریق و همچنین استنشاق، به درون بدن وارد میشوند و به روشهای مختلفی که در مقالات بعدی بدانها خواهیم پرداخت، به سوی عضو هدف هدایت میشوند. عضو هدف یعنی آن بخش یا عضوی که دارو باید در آن جمع شده و کارکرد خود را انجام دهد، مثلا یک تومور یا غده سرطانی و یا یکی از اعضای درونی بدن مانند کبد، ریه یا قلب. وقتی که رادیو دارو در عضو هدف جمع میشود بر اساس نوع دارو و کارکرد ویژه آن تا مدت زمان معینی در همان محل باقی مانده و با منتشر کردن پرتو کارکرد و ماموریت خود را انجام میدهد و سپس از طریق فرآیندهای متابولیکی بدن یا از کار میافتد و یا دفع و از بدن خارج میگردد.
انواع کارکردهای رادیو داروها
به طور کلی رادیو داروها دو کارکرد متفاوت دارند که عبارتند از: 1. کارکردهای تشخیصی و 2. کارکردهای درمانی. با این حال فرآیند کلی کارکرد رادیو داروها در هر دو مشابه است و همانگونه که در بخش پیش تشریح شد به طور خلاصه عبارت است از ورود رادیو دارو به درون بدن، هدایت آن به عضو مورد نظر و باقی ماندن رادیو دارو برای یک مدت زمان معین در آن محل و انتشار پرتو از آن.
کارکردهای تشخیصی رادیو داروها
از رادیو داروها به دو روش برای تشخیص بهرهگیری میشود که عبارتند از تشخیص زنده و تشخیص غیر زنده. روشهای تشخیص زنده، آن روشهایی هستند که در آنها یک رادیودارو به درون بدن یک بیمار زنده وارد میگردد. از این رادیو دارو پرتو گاما منتشر میشود و همین پرتوها از بدن عبور کرده و خارج شده و سپس برای تامین اطلاعات مورد نظر از طریق گیرندههای پرتو، دریافت و مونیتور میشوند.
روشهاي تشخیص غير زنده آن کارهايي هستند که بر روي نمونههاي برداشته شده از يک بیمار انجام ميگيردو امروزه به طور گستردهای در آزمایشگاههای پزشکی برای تعیین هورمونها، داروها ، ویروسها و دیگر گونههای آلی در سطح جهان به کار میرود.
کارکردهای درمانی رادیو داروها
کاربردهای درمانی رادیو داروها در مقایسه با کاربردهای تشخیص محدودتر هستند. در این موارد که در بیماران مبتلا به سرطان بسیار از آن بهره برده میشود از پرتوهای منتشر شده از رادیوداروها برای جلوگیری از تقسیم و انتشار سلولهای سرطانی و همچنین ضعیف کردن و نابودسازی آنها استفاده میشود. نابودی سلولهای سرطانی از طریقیونیزاسیون انجام میشود، بنابراین پرتوهایی که دارای یونیزاسیون مخصوص بالا بوده و نیز بردهای کوتاه دارند، برای این عمل مفید هستند، چرا که این رفتار منجر به مقدار زیاد نابودی نسوج در یک منطقه کوچک و محدود میگردد. بهترین ایزوتوپها برای مقاصد درمانی، آنهایی هستند که پرتوهای آلفا یا بتا با انرژی پایین منتشر میکنند.
تزریق رادیو دارو
رادیو دارویی که به مریض تزریق میشود، باید برای مدت طولانی کافی در عنصر هدف بماند، ولی نه طولانیتر از حد ، تا جذب در تشعشع در حداقل باشد. مدت زمانی که در آن دارو مفید است، بستگی به نیم عمر رادیولوژیکی و نیم عمر بیولوژیکی دارد، یعنی مدت زمانی که دارو در بدن میماند، قبل از آنکه بوسیله فرآیندهای متابولیکی از فعالیت افتاده یا از سیستم بدن خارج شود.
نیم عمرهای رادیولوژیکی نوکلوئیدها که معمولا در پزشکی هستهای بکار میروند، به خوبی شناخته شدهاند، ولی رفتار بیولوژیکی و زمان ماندن مولکول که در آن ردیاب وجود دارد، به خوبی مشخص نشده است. این امر یکی از کارهایی است که لازم است داروساز مقادیر این پارمترها را در هنگام آزمایشهای اولیه دارو تشخیص دهد.
نوع تشعشع
نوع تشعشع نشر شده بوسیله رادیونوکلوئید نیز یک فاکتور مهم است که لازم است بررسی گردد. قرار گرفتن نوکلید در محل خاص ، نوع تشعشع مناسب را تعیین میکند. در تشخیص بیشترین استفاده از رادیو داروها در عکسبرداری ساختار بیولوژیکی است. برای عکسها ، جهت تشکیل آنها ، لازم است تشعشع به اندازه کافی برای عبور از میان ماده و رسیدن به آشکارساز با نفوذ باشد. بهتر است تشعشع هنگام عبور حداقل برهمکنش را با ماده بدهد، لذا در تشعشع در حداقل خواهد بود.
بنابراین بهترین رادیونوکلیدها برای روشهای تشخیصی ، آنهایی هستند که تنها اشعه گاما یا اشعه ایکس بدون همراه با تشعشع دیگری منتشر کنند. اینها در ابتدا شامل نوکلوئیدهایی هستند که از طریق جذب الکترون یا گذارهای ایزومری فروپاشی مینمایند.
رفتار رادیونوکلوئیدی که آن را برای عکسبرداری ، مفید میکند، متفاوت از رادیونوکلوئیدی است که برای درمان بکار میرود. در درمانهای تشعشعی ، نکته این است که نسوج مریض نابود شوند.
نابودی نسوج از طریق یونیزاسیون و تولید رادیکال آزاد ایجاد شده بوسیله تشعشع انجام میپذیرد. بنابراین ، تشعشعاتی که دارای یونیزاسیون مخصوص بالا بوده و نیز بردهای کوتاه دارند، برای این عمل مفید هستند، چرا که این رفتار منجر به مقدار زیاد نابودی نسوج در یک منطقه کوچک و محدود میگردد. بهترین نوکلوئیدها برای مقاصد درمانی ، آنهایی هستند که آلفا ، بتاهای با انرژی پایین یا الکترونهای اوژه (Auger) منتشرمیکنند. .
خواص هستهای نوکلوئیدهای شناساگر
قسمت عمده روشهای پزشکی هستهای با بکار بردن چند رادیو نوکلوئید معدود انجام میپذیرد. مثلا بالاتر از 90% ، روشهای تشخیص در مریض ، Tc99m یا ایزوتوپ ید را به عنوان نشان رادیواکتیو مورد استفاده قرار میدهند. عناصری با خواص خوب برای عکسبرداری یا درمان ، لزوما در بیومولکولهای طبیعی رخ نمیدهند، لذا تلاشهای تحقیقاتی زیادی در همراه نمودن این نوکلوئیدها که در ردیابهای مناسبی در مولکولهای آلی حمل کننده هستند، انجام میگیرد. رادیو داروها در شکلهای گوناگون شیمیایی بکار میروند. بعضی از این رادیو داروها به صورت خالص مورد استفاده قرار میگیرند، مانند 133Xe و بعضی به صورت یونی ، 131I ، بسیاری از رادیو نوکلوئیدهای دیگر در داخل مولکولها قرار دارند. این مولکولها از گونههای معدنی کوچک مانند Na332PO4 تا پروتئینهای بزرگ ، مانند آلبومین سرم 125I تشکیل میشوند. حتی در مقیاس بزرگ ، سلولها ممکن است با ردیابهایی چون 51Cr نشان داده شوند.
گرد آورندگان:آقایان نوید کیخسروی،امیررضا اقبالی،رضا بهارلو،اسماعیل دهقان،رضا شاه محمدلو