بحثی دربارۀ «بداء»
بحثی دربارۀ «بداء»
فرمود: من به تو نمی گویم: خداوند به آن ها عمل می کند. می گویم: اگر بخواهد عمل می کند.
توضیح: یعنی آن اموری که پیشاپیش، خداوند توسط انبیاء به مردم خبر داده است که انجام خواهد داد، آیا ممکن است خداوند دربارۀ آن ها تجدید نظر کند و انجام ندهد؟
که امام(ع) فرموده باشد: من نمی گویم حتماً انجام خواهد داد، می گویم: اگر بخواهد انجام می دهد.
بداء (که فعلاً و موقتاً آن را تجدید نظر بنامیم) یکی از باورهای مسلّم شیعه در خدا شناسی و توحید است و هیچ شیعه ای نمی تواند آن را انکار کند. اما تفسیر این حدیث نیازمند توضیح است:
خبرهائی که انبیاء از آینده داده اند یا «وعده» هستند یا «وعید». هر وعده ای که خداوند داده، واقع خواهد شد و با بداء مواجه نمی شود. «إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْميعادَ[1]».
وعید ممکن است با بداء مواجه شود خواه درباره فرد باشد و خواه دربارۀ جامعه. مانند خبری که یک پیامبر درباره کسی داده و گفته بود این جوان امشب خواهد مرد. اتفاقاً جوان در همان شب کار نیکی انجام داد و در نتیجه بر عمرش افزوده شد.
و مانند ماجرای حضرت یونس که به قومش خبر از عذاب داده بود که در اثر دعا و استغاثه آن مردم، عذاب برگشت.
در این میان وعیدهائی هستند که یک پیامبر یا پیامبرانی به حتمی بودن آن از جانب خدا خبر داده باشند که محتوم می شوند، آیا با بداء مواجه نمی شوند؟ مثلاً وعیدِ خروج سفیانی که در احادیث آخرالزّمان از آن خبر داده شده و از حتمیات است، آیا همین محتوم ها نیز ممکن است با بداء مواجه شوند؟
ترجمه: داود بن ابی القاسم می گوید: در حضور امام جواد(ع) بودیم، سخن از سفیانی و این که خروج او از محتومات است، به میان آمد.
به امام(ع) گفتم: آیا در محتوم ها نیز برای خدا بداء هست؟ فرمود: بلی. گفتیم: می ترسیم که دربارۀ قائم(عج) نیز بداء رخ دهد.
فرمود: قائم از میعاد است.
یعنی از وعده های خدا است و خداوند خلف وعده نمی کند.
بنابراین، باید موضوع حدیث مورد بحث «وعیدها» باشد نه وعده ها. و شاید شامل خبرهائی نیز باشد که نه وعده هستند و نه وعید. یعنی در تفسیر حدیث به نوعی تأویل، نیاز هست.
هر کس و هر مذهبی و هر فکر و بینشی که به بداء معتقد نباشد، خدایش موجَب، بی اراده، بدون اختیار است. این بحث را در کتاب «دو دست خدا» شرح داده ام و در این جا تکرار نمی کنم. تنها دو جمله می گویم: اگر بداء نباشد، جائی برای دعا که «مُخُّ الْعِبَادَة» است و بستر رابطۀ انسان با خدا است، نمی ماند. مگر دعا غیر از «تجدید نظر خواهی» معنائی دارد؟
[1] آیه 9 سوره آل عمران و آیه 31 سوره رعد
[2] بحار، ج52 ص250 ح138
منبع. نقدهای علامه طباطبایی بر علامه مجلسی/آیه الله رضوی/ص373